الآثار الإسلامية- كلية الآثار - جامعة مصر للعلوم والتكنولوجيا
المستخلص
تُعد قصة المسيح الدجَّال واحدةً من ضمن علامات نهاية العالم الكبرى، وقد صُوَرُ بشكل أساسي ومشترك بالمخطوطات الدينية العثمانية وخصوصا التي لها صلة بعلامات نهاية العالم خلال القرن (10-12ه/16-18م)، وسوف تتناول الدراسة تصاوير المسيح الدجَّال بالمخطوطات الدينية العثمانية والتي ارتبطت بظروف سياسية أدت لزيادة إنتاج هذه التصاوير كمخطوط أحوال القيامة، ومخطوط مفاتيح الجفر الجامع وغيرها، وتُظهر الدراسة كيف عبر المصور العثماني عن المسيح الدجَّال وأوصافه، وكذلك تحديد الموضوعات المصورة للمسيح الدجَّال، إلى جانب إظهار مدى دراية المصور العثماني وإلمامه بالأحاديث النبوية (الشريفة) فيما روي عن المسيح الدجَّال، وحصر السمات المشتركة والمختلفة بين تصاويره ومقارنتها بالأحاديث النبوية (الشريفة) ونصوص المخطوطات المصورة. وقد اتبعت الدراسة المنهج الوصفي والذي يخص توضيحًا موجزًا عن تعريف اسم المسيح الدجَّال في ضوء العقيدة الإسلامية، يليه إيضاح وشرح تصاوير المسيح الدجَّال بالمخطوطات الدينية العثمانية، والمنهج التحليلي المقارن؛ ويتناول الموضوعات المصورة للمسيح الدجّال ثم شرح الأسلوب الفني للتصاوير وتحليلها ومقارنتها في ضوء ما ورد بنصوص المخطوطات المصورة والأحاديث النبوية (الشريفة).
- البخاري، محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة(194-256هـ)، صحيح البخاري، كتاب الفتن، دمشق: دار ابن كثير، 2002م.
- al-Buḫārī, Muḥammad ibn Ismāʻīl ibn Ibrāhīm ibn al-MuġĪrah (194-256A.h), Ṣaḥīḥ al-Buḫārī, Kitāb al – Fitan, Dimāšq: Dār Ibn Kaṯīr lil-Nashr, 2002A.h.
-ابن الأثير، مجد الدين أبو السعادات المبارك بن محمد الجزري (ت 606هـ)، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق محمود محمد الطناحي، جـ. 4، إيران: مؤسسة اسماعيليان، د.ت.
-القشيري، مسلم بن الحجاج أبو الحسين النيسابوري، صحيح مسلم، باب الفتن وأشراط الساعة، تحقيق محمد فؤاد عبد الباقي، مجـ 4، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1955م.
- مطاوع، حنان عبدالفتاح محمد "الألوان ودلالتها في الحضارة الإسلامية: مع تطبيق على نماذج من المخطوطات العربي"، مجلة الاتحاد العام للآثاريين العرب، جـ. 18، 2017.
- Mutawi،, Ḥ anān ،abd al-fatāḥ Muḥammad, « al-Alwān wa Dalālātihā fī al-Ḥaḍāra al-islāmiyya: m، Taṭbīq ،alā namāḏğ min al-maḫṭūṭāt al-،arābī », Maǧallaẗ Al-Itiḥād Al-ʿām Lil Aṯārīyin Al-ʿarabJGUAA18, 2017.
-ابن منظور، أبي الفضل جمال الدين محمد بن مكرم بن على بن أبى القاسم (ت 711هـ)، لسان العرب، 15 جزء، بيروت: دار صادر، 1414ه.
- IBN MANẒŪR, Ǧamāl al-Din Abū al-Faḍl Muḥammad bin Makram bin ʿAlī bin Abi al Qāsim (D: 711A.h), Lisān al-ʿArab, 15 vols, Bayrūt: Dār Ṣadir, 1414 A.h.
- نور، حسن محمد، التصوير الإسلامي الديني في العصر العثماني، كلية الآداب، جامعة جنوب الوادي، 1999م.
-Nūr, Ḥassan Mūḥmmad, al-Taṣwīr al-ʾislāmī al-dīnī fī al-ʿaṣr al-ʿuṯmānī, Faculty of Art sohag/ South Valley University, 1999.
- ياسين، عبدالناصر، الرمزية الدينية في الزخرفة الإسلامية (دراسة في ميتافيزيقا الفن الإسلامي)، القاهرة: مكتبة زهراء الشرق، 2006م.
سعيد، اخوانى وفتانه، محمودی، "واکاوی لایه های معنایی در نگاره های فالنامه نسخه طهماسبی با رویکرد آیکونولوژی"، هنرهای زیبا) هنرهای تجسمی(، دوره 24، شماره 3، 1398/2019م.
SA،ĪD, AḪWĀNĪ W FATĀNAH, MAḤMŪDĪ, «Wakawī lāyeh Hay Ma،nāyyī Der Nakārah Hay Falnāmah, Nūsḫah Ṭhmāsebī Ba Rūykard Aykūnūlūšī », Hanrhāy Zība, Hanrhāy Taǧasumī24, №3, 1398/2019.
And, M., Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, YKYdeki Kitapları, İstanbul, 2007.
Artan, T., ″Painting in the provinces and in the capital: Patronage and subject matter in Baghdad″, Ed. Suraiya Faroqhi, Vol 3, Cambridge university press, 2006.
Evliya Celebi, Seyahatnamesi: İstanbul, Ed. Seyit Ali, Dagli, İstanbul, Yapi Kredi Yayinlari, 1999.
Faraj, I., «Relegious Effects on the iranian paintings», Master 2 Histoire de l'Art, Université Panthéon-Sorbonne, Paris, 2015.
Farhad, M., Serpil, B., Falnama: The Book of Omens, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution, 2009
Faroqhi, S., The later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge history of Turkey, Vol. 3, Cambridge University Press, 2006.
Feridun M., Emperyal Kentlerin Uğursuzluğu: İstanbulveApokaliptik Temalar, Antik Çağ’dan XXI, İstanbul, 348-350, 2015.
Gökdaş, Y., Erbaş, K., « Ahvȃl-I Kıyȃmet Yazmalarında Kıyamet Öncesini Konu Edinen Minyatürler », Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Atatürk Üniversitesi, Cilt 34, 2015.
Gruber, Ch., “Signs of the Hour-Eschatological Imagery in Islamic Book Arts”, Ars Orientalis, vol 44, pp.40-60, 2014.
Harman, M., “Başlangıcından 17 Yüzyıl Kadar İslam Minyatür Sanatında Bazı Cehennem Tasvirlerinin İkonografisi”,ilahiyat fakültesi dergisi 2, Süleyman demirel üniversitesi, , 173-195, 2012.
…………, «Osmanli Gorsel Dnyasinda “Kızılbaşlar”: Tercüme-İ Miftah-ı Cifru'l-Cami'de Yer Alan“Deccal ve Taraftarlari” Tasvirlerinin Politik Bir Okuması», Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12, 2015.
…………, «Osmanlı MinyatürSanatından bir Cehennem örneği; Ahval-İ Kıyamet ’te Yer Alan Ejderha Şeklindeki Cehennem», Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9, 1065-1072, 2016.
Latteri, N., A Dialogue on Disaster: Antichrists in Jewish and Christian Apocalypses and their Medieval Recensions, The University of San Francisco, 2017.
Onurel, R.,«Kıyamet ve Son Yargı Tasvirlerinde Hibrit İkonografisi», Yayınlanmamış Doktora Lisans Tezi, Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2018.
Rachel, M., Miniature Painting in the Ottoman Baghdad, California, Mazda Publisher, 1990.; Taner, M., «Caught in a Whirlwind: A Cultural History of Ottoman Baghdad as Reflected in Its Illustrated Manuscripts», Doctoral dissertation, Harvard University, Cambridge, 2016.
Serpil, B & others, Ottoman Painting, Trans. by Ellen Yazar, Ankara, 2010.
Seyhan, N., «Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki Minyatürlü yazma eserlerin kataloğu», Yüksek Lisans, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dal, Boğaziçi Üniversitesi, 1991.
Tanındı, Z., “XVI. Yüzyıl Nakkaşlarından Hasan Paşa ve Eserleri”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul ,1979.
Turner, A., Cehennemin Tarihi, Ayrinti Yayinlari, 1995.
Yaman, B., «Osmanlı resim sanatında kıyamet alametleri: Tercüme-i Cifru`l-Cami ve tasvirli nüshaları» doktora tezi, Ankara, hacettepe üniversitesi, 2002.
………..., “Ahval-i Kıyamet Yazmaları Resimlerinde Kıyamet Sonrası Hayat”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 24, Sayı 2, 217-234, 2007.
Yüksel, G., «Resimsel Anlatım Bakımından “Acaibü’l Mahlukat”, “Tercüme-i Miftah Cifrü’l-Cami” ve “Ahvâl-i Kıyâmet” Eserlerindeki Mitolojik Unsurlar», The Journal of Academic Social Science Studies, 123-141, 2014.